Tak dawniej obchodzono Boże Narodzenie na Kujawach, ziemi mogileńskiej i Pałukach

Obchody pełnych nadziei i radości świąt wyznacza liturgia i ceremoniał kościelny, ale w tradycji zachowało się wiele zwyczajów sięgających dawnych czasów. Rozpoczyna je Wigilia.

Wieczór wigilijny to czas niezwykły, a jego powaga wymagała by wszelkie prace w gospodarstwie, sprzątanie, strojenie izby i otoczenia zakończyć przed pojawieniem się pierwszej gwiazdy. Wcześniej gospodarz przynosił zieloną gałąź z lasu - symbol życia, płodności i radości, którą strojono jabłkami, orzechami, kolorowymi łańcuchami, opłatkami i wieszano u powały. Tak do końca XIX w. ozdabiano domostwa wiejskie na Kujawach, ziemi mogileńskiej i Pałukach. Dopiero na początku XX w. zaczęto w naszym regionie ustawiać choinkę - ustrojone drzewko świerkowe lub sosnowe. Nie mogło zabraknąć w rogu izby niewymłóconego snopa zboża i siana wraz z drobnymi monetami wkładanymi pod obrus.

Wigilia na Kujawach jest postną, uroczystą wieczerzą kończącą Adwent, spożywaną w gronie rodzinnym. Tę wyjątkową uroczystość rozpoczyna dzielenie się opłatkiem jak niegdyś chlebem podczas ostatniej wieczerzy. Dbano, aby przy stole nakrytym białym obrusem zasiadała parzysta liczba osób, pamiętając o dodatkowym nakryciu dla niezapowiedzianego gościa. Na stole powinno znaleźć się 12 potraw, co odpowiada liczbie apostołów. W tradycyjnym zestawie były potrawy przygotowane z tego, co urosło na polu, w lesie i w wodzie. Była zupa z suszonych śliwek z kluskami, zupa grzybowa, kapusta z grochem, z grzybami, kluski z makiem, ryby smażone, śledzie, strucel z makiem, jabłka, pierniki. Istniało przekonanie, że zjeść należy dużo, "żeby głód nie doskwierał w nadchodzącym roku".

Po wieczerzy rozbrzmiewały kolędy i słuchano opowieści o niezwykłych wydarzeniach nocy wigilijnej, wspomnienia o nieobecnych członkach rodziny. Jeszcze do II wojny światowej, Wigilii na Kujawach towarzyszyły rozmaite zabiegi magiczne - zakazy, nakazy i wróżby matrymonialne. Gospodarze rzucali kłosami o belki sufitu, aby dowiedzieć się, czy przyszłoroczne plony będą obfite. Wychodzili też do sadu by pogrozić drzewom, które nie owocowały, co miało zapewnić urodzaj w następnym roku. Każdy z domowników wyciągał spod obrusa źdźbło siana, kto wyciągnął najdłuższe, temu wróżono najdłuższe życie. Dzieci wyciągały spod obrusa drobne monety. Wierzono, że zwierzęta w tę niezwykłą noc mówią ludzkim głosem.

Po spożyciu potraw był czas na podarunki, które w toku dziejów stały się nieodłączną częścią Wigilii. Prezenty otrzymywały na ogół dzieci. Były to pierniki, jabłka, orzechy i cukierki. Podarki w wieczór wigilijny na Kujawach zachodnich, podobnie jak w Wielkopolsce i na Pomorzu przynosi Gwiazdor. W większej części Polski jest to Święty Mikołaj. Gwiazdor to zamaskowana postać w kożuchu z włosem na zewnątrz, przepasanym rzemieniem, linką lub słomianym powrósłem z czapką baranią na głowie, z "dyscypliną" za pasem i workiem prezentów na plecach. Dziś Gwiazdor ma inną postać - przychodzi w stroju św. Mikołaja i przynosi znacznie bogatsze podarki.

W dzień Bożego Narodzenia, kto nie był na pasterce, wychodził do kościoła. Resztę czasu spędzano w gronie rodzinnym. Jedynie gospodyni z rana zanosiła bydłu do obory opłatek i odłożone w czasie Wigilii potrawy.

W dzień św. Szczepana, który jest patronem drugiego dnia świąt, powszechne było święcenie w kościele, owsa, którym obsypywano z chóru uczestników nabożeństwa. Stanowiło to pamiątkę ukamienowania pierwszego męczennika.